W przyszłym roku pracownicy uprawnieni do emerytur pomostowych znajdą się pod szczególnym nadzorem inspekcji pracy. Przedstawiciele instytucji kontrolnej zapowiedzieli już, iż będą szczególnie analizować podczas kontroli sprawy pracowników uprawnionych do tychże emerytur. Pytanie zatem co może to oznaczać zarówno dla pracodawców, jak i dla osób zatrudnionych.
Co zatem jest istotne w kontekście planów inspekcji pracy odnośnie do kontroli prowadzonych w roku przyszłym u pracodawców?
Zasadniczo plany odnośnie do kontroli prowadzonych u pracodawców ze strony Państwowej Inspekcji Pracy (PIP) zapewne mają związek z tym, iż od 1 stycznia 2024 roku wchodzą w życie przepisy nowelizacji ustawy o emeryturach pomostowych (Dz.U. z 2023 r. poz. 1667). Nowelizacja ta w praktyce zwiększa grono osób uprawnionych do tych świadczeń, a najważniejszą zmianę stanowi usunięcie z ustawy wymogu, aby prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze były wykonywane przed 1 stycznia 1999 roku.
Taka zmiana przepisów sprawi, iż prawo do emerytury pomostowej zyskają kolejne roczniki pracowników, a tym samym zlikwidowano wygasający charakter emerytur pomostowych. Przedstawiciele Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) przewidują, iż liczba osób, które będą mogły przejść na emeryturę pomostową po zmianach, wyniesie:
- w 2024 roku 7.300 osób
- w 2029 roku 4.000 osób
- w 2033 roku 4.800 osób.
Pracodawcy nie mają wiedzy na temat tego co taka zapowiedź kontroli oznaczać będzie dla nich, bowiem nie jest znane, czy działania kontrolne będą miały charakter pro- czy też antypracowniczy, a więc czy mają one za cel kwestionowanie, że ktoś pracuje w szczególnych warunkach czy też wręcz przeciwnie. Szczególnie, iż od stycznia przyszłego roku PIP ma również nowe uprawnienia w zakresie kontroli stanowisk, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Tym samym inspektorzy pracy mogą już nie tylko wydawać nakazy odnoszące się do ewidencji tego rodzaju pracowników, lecz również mają obowiązek zawiadomienia ZUS o wszczęciu postępowania w sprawie kontroli wykazu lub ewidencji, a także o wynikach tejże kontroli. Niestety nie jest znane stanowisko inspekcji pracy odnośnie do tego jaki charakter będą miały kontrole, stąd też można jedynie kreślić tutaj możliwe scenariusze.
Jak podkreśla Iwona Smolak, radca prawny oraz partner w Kancelarii Gardocki i Partnerzy Adwokaci i Radcowie Prawni, działania inspektorów pracy co do zasady są zadaniami propracowniczymi, a czynności kontrolne mają za zadanie ustalić, czy wykonywane prace są faktycznie pracami prowadzonymi w szczególnych warunkach lub mają szczególny charakter, zgodnie z zapisami ustawy o emeryturach pomostowych.
Tym samym celem kontroli jest nie tylko wytknięcie pracodawcom uchybień, lecz również podniesienie standardów przestrzegania przepisów prawa pracy oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Dlatego też należy zakładać, iż podczas kontroli sprawdzane będzie czy pracownik wykonujący daną pracę pracuje w szczególnych warunkach, a jeśli tak, to czy jest to odpowiednio udokumentowane i ujęte w ewidencji. Inspektorzy pracy skontrolują zapewne również to, czy dane stanowisko kwalifikuje się do tego, aby ująć je w ewidencji pracy w szczególnych warunkach.
Warto podkreślić, iż do tej pory pracownik o tym, iż jego stanowiska nie było w wykazie stanowisk pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, najczęściej dowiadywał się w momencie, gdy organ rentowy odmawiał mu prawa do emerytury pomostowej, z uwagi na niewykonywanie takowej pracy.
Spodziewać się zatem należy, iż kontrole ze strony PIP będą miały charakter prewencyjny i powinny odstraszać od ewentualnych zamiarów naruszenia lub obejścia przepisów. Jednocześnie mogą też być one z dużą korzyścią dla pracodawców, którzy otrzymają profesjonalne wytyczne jak prowadzić swoje przedsiębiorstwo w sposób zgodny z prawem.
O czym jeszcze warto wiedzieć w kontekście potencjalnych kontroli ze strony inspekcji pracy?
Otóż jak zauważa dr Marcin Wojewódka radca prawny z Instytutu Emerytalnego, otwarcie dostępności emerytur pomostowych na nowe roczniki oznacza w praktyce, iż pracownicy zapewne bardziej zaczną interesować się skorzystaniem z tego nowego dla nich uprawnienia. Tym samym konsekwencją takiego stanu rzeczy może być zwiększenie liczby pracowników składających skargi do inspekcji pracy i dochodzących swoich roszczeń czy też sprawdzających swoje uprawnienia. Jednocześnie inspektorzy pracy będą mogli zakwestionować fakt niezakwalifikowania danej pracy jako pracy wykonywanej w warunkach szczególnych, jak i również podważać kwalifikowanie jakiegoś zawodu jako takiej pracy.
Tym samym warto byłoby, by płatnicy składek zweryfikowali swoje wykazy stanowisk oraz ewidencję pracowników, bowiem wykluczyć nie można, iż wzrosną koszty pracy w związku z koniecznością rozpoczęcia opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych na nowe osoby.
Warto również zauważyć, iż nowe uprawnienia inspekcji pracy stanowią dodatkowe wsparcie dla ubezpieczonych, którzy zostali niesłusznie pominięci przez pracodawcę w wykazie zatrudnionych w szczególnych warunkach, a tym samym pozbawieni prawa do emerytury pomostowej.
W praktyce natomiast, na co zwraca uwagę adwokat Piotr Bocianowski, skarga ze strony takiej poszkodowanej osoby może wszcząć postępowanie przez inspekcję pracy, której inspektorzy będą mogli nakazać pracodawcy umieszczenie określonego stanowiska pracy w wykazie oraz dokonanie korekty wpisów w ewidencji. Taka możliwość skutkować będzie większym poczuciem bezpieczeństwa u pracowników, bowiem ubezpieczony zyska pewność, że ma on prawo do emerytury pomostowej.
Co jeszcze ma znaczenie w kontekście nowych działań kontrolnych podejmowanych przez inspektorów pracy?
Zasadniczo inspektorzy pracy już obecnie mogą kontrolować zarówno ewidencję, jak i wykazy pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach. Mają oni prawo ingerować zarówno w treść prowadzonego przez przedsiębiorcę wykazu stanowisk pracy w szczególnych warunkach, jak i również w prowadzoną z tego tytułu ewidencję.
Działania inspektorów pracy skutkujące uzupełnieniem tejże ewidencji będą dla ZUS źródłem informacji, na podstawie których będzie mogło dojść do wszczęcia postępowania w sprawie ustalenia i ściągnięcia składek na Fundusz Emerytur Pomostowych, gdyż od stycznia przyszłego roku inspektorzy pracy mają obowiązek informować ZUS o wszczęciu takich postępowań oraz o ich wyniku.
Jak zauważa Piotr Bocianowski, gdy inspektor pracy ustali, iż za zatrudnionego w szczególnych warunkach trzeba było płacić dodatkową składkę, organ rentowy dokona wszczęcia postępowania celem wyegzekwowania zaległych składek. Tym samym zmiany wprowadzone od 1 stycznia przyszłego roku są również korzystne dla urzędników ZUS, bowiem ułatwią im ustalanie zaległości składkowych oraz ich egzekucję. Tak naprawdę w praktyce wstępne czynności kontrolne będą realizowane przez inspektorów pracy, co jest dla urzędników ZUS dużym ułatwieniem, szczególnie, iż zwiększy się krąg osób uprawnionych do emerytur pomostowych.
Pamiętać również należy o tym, iż formalnie nakaz wydany przez inspektora pracy może potwierdzić, że od wynagrodzenia pracownika trzeba było płacić składkę od początku jego zatrudnienia, co niekiedy będzie powodowało bardzo negatywne konsekwencje dla pracodawców.
Z kolei dr Marcin Wojewódka podkreśla, iż z ewentualnymi kontrolami ze strony ZUS może być różnie, bowiem pamiętać należy, iż w interesie pracownika jest, by pracodawca opłacał składki na Fundusz Emerytur Pomostowych, a koszt takiej emerytury ostatecznie i tak poniosą wszyscy podatnicy. Tym samym interesy poszczególnych stron mogą być tutaj wręcz sprzeczne.
Zapewne lepsza wymiana informacji pomiędzy przedstawicielami inspekcji pracy, a organu rentowego może przyczynić się do zmniejszenia szarej strefy, polegającej na tym, iż niektórzy pracownicy w ogóle nie są zgłaszani do ZUS.
Podsumowując, od 1 stycznia przyszłego roku wchodzą w życie przepisy nowelizacji ustawy o emeryturach pomostowych, która między innymi dokonuje usunięcia wymogu, by praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze była wykonywana przed 1 stycznia 1999 roku. Tym samym prawo do emerytury pomostowej zyskają kolejne roczniki pracowników, a to zaś sprawia, iż przedstawiciele inspekcji pracy zapowiadają, że podczas przyszłorocznych kontroli szczególnie przyjrzą się sprawom pracowników uprawnionych do emerytur pomostowych. W tym kontekście mowa jest o kontroli zarówno ewidencji, jak i wykazu pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach. A zatem warto by było, by pracodawcy sprawdzili wykazy stanowisk oraz ewidencję, zanim dojdzie do kontroli ze strony inspekcji pracy, by uniknąć potencjalnych kłopotów z tego tytułu.