Emerytura, a dodatkowa rekompensata

Orzecznictwo sądowe potwierdza, iż nie ma prawnej możliwości, by osoba ubiegająca się o emeryturę, składała oddzielny wniosek o rekompensatę. Nie jest to bowiem samodzielne świadczenie wypłacane ubezpieczonemu, a jedynie dodatek do kapitału początkowego.

O jakim uprawnieniu do rekompensaty jest mowa?

Samo uprawnienie do rekompensaty przewidują przepisy ustawy o emeryturach pomostowych. Z treści art. 2 pkt. 5 tego aktu wynika, iż rekompensata stanowi odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej.

Z kolei zgodnie z art. 21 ust. 1 i 2 rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeśli ma co najmniej 15-letni okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS). Jednakże rekompensata nie przysługuje już osobie, która nabyła prawo do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Generalnie zatem warunkami uzyskania rekompensaty są:

• utrata przez ubezpieczonego możliwości przejścia na „wcześniejszą” emeryturę w związku z wygaśnięciem po 31 grudnia 2008 roku, w odniesieniu do ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 roku, a przed 1 stycznia 1969 roku, podstawy prawnej przewidującej takie uprawnienie
• niespełnienie przez ubezpieczonego warunków uprawniających go do emerytury pomostowej
• posiadanie przez ubezpieczonego co najmniej 15-letniego okresu pracy w szczególnych warunkach lub pracy w szczególnym charakterze
• nieuzyskanie przez ubezpieczonego prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS

Tym samym wprowadzenie rekompensaty było dążeniem ustawodawcy do wyrównania szkody poniesionej przez osoby legitymujące się co najmniej 15-letnim stażem pracy w warunkach szczególnych, a nie spełniające innych warunków do przyznania im emerytury z tytułu takiego zatrudnienia, czyli zarówno emerytury w obniżonym wieku (art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), jak i emerytury pomostowej.

W praktyce spory jakie prowadzą osoby ubezpieczone z organem rentowym dotyczą najczęściej kwestii podstawowego warunku uzyskania rekompensaty, jakim jest ustalenie, czy ubezpieczony pracował w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze.

Kiedy zatem można mówić o pracy w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze?

Otóż na podstawie par. 4 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, okres tegoż zatrudnienia wynosi co najmniej 15 lat, a sama praca musi być wymieniona w wykazie stanowiącym załącznik do tegoż rozporządzenia, a ponadto musi być wykonywania stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.

By ustalić, czy ubezpieczony taka pracę wykonywał, należy zapoznać się z treścią ww. załącznika i dokonać porównania charakteru pracy danej osoby z wskazanymi tam rodzajami prac. Jednocześnie należy też mieć na uwadze, iż osoby ubezpieczone mogą w toku postępowania sądowego udowadniać charakter swojej pracy w oparciu o wszelakie środki dowodowe, w tym zeznania świadków, jak i różne inne dokumenty wskazujące na rodzaj i wymiar ich pracy.

Co zatem wzbudza wątpliwości w powyższych kwestiach?

Największe niejasności dotyczą tego, czy ubezpieczony musi składać osobny wniosek o przyznanie mu rekompensaty, czy też ZUS zobowiązany jest z urzędu, podczas rozpoznawania wniosku o emeryturę, dać temu wyraz w swej decyzji.

Jest to o tyle kontrowersyjne, iż urzędnicy ZUS niejednokrotnie już argumentowali, iż brak wyraźnego wskazania przez ubezpieczonego żądania przyznania mu rekompensaty wyłączał konieczność rozstrzyganiu o tym uprawnieniu. I problem ten unaocznia się zwykle w postępowaniu sądowym, gdy ubezpieczony wnosi odwołanie, zarzucając organowi rentowemu, iż nie przyznał mu rekompensaty, pomimo, że spełniał warunki do jej uzyskania, pracując w warunkach szczególnych.

W tym kontekście wartym podkreślenia jest fakt, iż zgodnie z art. 23 ust. 1 ustawy o emeryturach pomostowych ustalenie rekompensaty następuje na wniosek ubezpieczonego o emeryturę. Zatem już samo złożenie wniosku o emeryturę obliguje ZUS do ustalenia, czy ubezpieczony spełnia warunki do otrzymania rekompensaty.

Podobnie wskazuje też chociażby Sąd Apelacyjny w Krakowie w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 maja 2019 roku (sygn. akt III AUa 7/19), stwierdzając, iż ubezpieczony nie ma obowiązku składania w tym zakresie odrębnego wniosku, jak i szczególnego akcentowania, że domaga się przyznania rekompensaty. Wręcz przeciwnie, to właśnie organ rentowy powinien w oparciu o posiadane dowody, a w szczególności na podstawie złożonych przez ubezpieczonego dokumentów, z własnej inicjatywy rozpoznać ewentualne uprawnienie ubezpieczonego do rekompensaty.

Idąc jeszcze dalej tym tokiem Sąd Apelacyjny w Łodzi w swym wyroku z dnia 9 października 2017 roku (sygn. akt III AUa 1350/16) wskazał, iż nie jest prawnie dopuszczalne, a tym samym skuteczne, złożenie przez ubezpieczonego samodzielnego wniosku dotyczącego wyłącznie ustalenia prawa do rekompensaty. Jest to bowiem nierozerwalnie związane z wnioskiem ubezpieczonego o ustalenie prawa do emerytury. Rekompensata bowiem nie jest samodzielnym świadczeniem wypłacanym z zasobów systemu ubezpieczeń społecznych (jak chociażby emerytura), lecz jest przyznawana w formie dodatku do kapitału początkowego.

Co też warte podkreślenia, to fakt, iż obowiązujący obecnie druk wniosku o emeryturę (ZUS EMP) nie zawiera w swej treści rozróżnienia co do domagania się rekompensaty, które uwzględniał poprzednio obowiązujący druk. Oznacza to zatem, iż ubezpieczony spełniający wymogi uzyska prawo do rekompensaty już od dnia złożenia wniosku o emeryturę. Dokumenty, na podstawie których ZUS rozpozna to uprawnienie, to przede wszystkim świadectwa wykonywania pracy w warunkach szczególnych, a w przypadku ich braku, również zeznania świadków.

Czy jeszcze coś wzbudza wątpliwości w powyższych kwestiach?

Otóż w praktyce powstają one jeszcze w odniesieniu do art. 21 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych, zgodnie z którym rekompensata nie przysługuje osobie, która nabyła prawo do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach FUS.

Jednakże w orzecznictwie sądowym jest to już sprecyzowane, iż jedynie nabycie prawa do wcześniejszej emerytury stanowi przesłankę negatywną przyznania prawa do rekompensaty, natomiast już nabycie prawa do emerytury na zasadach ogólnych nie wpływa w żaden sposób na uprawnienia do rekompensaty.

Na takie podejście wskazywał Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 5 maja 2017 roku (sygn. akt III AUa 2047/16), przyznając, iż nabycie przez ubezpieczonego uprawnienia do emerytury z FUS w podstawowym wieku emerytalnym nie pozbawia go prawa do rekompensaty. Uzasadniając takie stanowisko sędziowie Sądu Apelacyjnego stwierdzili, iż skoro zgodnie z art. 23 ustawy rekompensata jest przyznawana jako dodatek do kapitału początkowego, a zgodnie z art. 173 ustawy emerytalnej kapitał początkowy ustala się dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 roku, za których były opłacane składki na ubezpieczenia społeczne przed 1 stycznia 1999 roku, to warunek sformułowany w art. 21 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych należy rozumieć w taki sposób, iż rekompensata jest adresowana wyłącznie do ubezpieczonych objętych systemem emerytalnym zdefiniowanej składki, którzy przed osiągnięciem podstawowego wieku emerytalnego nie nabyli prawa do emerytury z FUS obliczonej według formuły zdefiniowanego świadczenia. Zatem jedynie nabycie uprawnień do emerytury w obniżonym wieku uniemożliwia uzyskanie prawa o rekompensaty.

Podsumowując, wbrew temu co sugerują niektórzy urzędnicy ZUS, prawo do rekompensaty nie jest samodzielnym świadczeniem wypłacanym ubezpieczonemu, a jedynie dodatkiem do kapitału początkowego. Tym samym ubezpieczony nie ma prawnej możliwości składania osobnego wniosku o przyznanie takowego świadczenia. Organ rentowy jednocześnie ma obowiązek, wraz z wnioskiem ubezpieczonego o ustalenia prawa do emerytury, rozpatrzyć z urzędu, czy nie spełnia on uprawnień do uzyskania rekompensaty.