Co do zasady, renty i emerytury przysługują tym osobom, które spełniają wszelakie ustawowe warunki. Odstępstwem od tej reguły są tzw. świadczenia przyznawane w drodze wyjątku, o których decyduje zgodnie z przepisami m.in. prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Kiedy i komu przysługuje świadczenie przyznawane w drodze wyjątku?
Świadczenia przyznawane w drodze wyjątku przysługują wtedy, gdy z uwagi na różne okoliczności życiowe dana osoba nie spełnia kryteriów ustawowych ich otrzymywania z trybie zwykłym. Kompetencje do przyznawania świadczeń na wyjątkowych zasadach ma m.in. prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), a samo ustalenie, czy rzeczywiście dana osoba takowe świadczenie w postaci renty, czy emerytury otrzyma, musi być poprzedzone wcześniejszą odmową organu rentowego z powodu niespełnienia określonych warunków w trybie zwykłym.
O świadczenia w trybie wyjątkowym mogą starać się ubezpieczeni oraz członkowie ich rodzin po spełnieniu stosownych przesłanek i są to:
- osoby, które wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków ustawowych do uzyskania prawa do renty bądź emerytury
- osoby, które nie mogą podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym z uwagi na całkowitą niezdolność do pracy lub osiągnięty wiek
- osoby, które nie mają niezbędnych środków na utrzymanie
Jak duża jest skala przyznawania świadczeń w drodze wyjątku?
W obliczu całej masy wypłat świadczeń z ZUS w postaci rent i emerytur na poziomie kilku milionów osób okazuje się, że skala przyznawania świadczeń w drodze wyjątku jest niewielka, czego dowodem są dane zaprezentowane przez ZUS. Dla przykładu w całym roku 2021 zostało wydanych 681 pozytywnych decyzji przyznających świadczenie, co jest wynikiem o 10,2% gorszym niż w roku 2020, kiedy to wydano 758 pozytywnych decyzji i o 9,8% słabszym w tym względzie niż rok 2019, ponieważ wówczas wydano 755 decyzji.
Decyzje pozytywne wydane w latach 2019 – 2021 dotyczyły:
- rent rodzinnych po zmarłych żywicielach rodzin
- rent z tytułu całkowitej niezdolności do pracy
i te pierwsze były wydane w następujących ilościach:
- 406 szt. w roku 2019
- 395 w roku 2020
- 327 w roku 2021
natomiast tych drugich było:
- 349 w roku 2019
- 363 w roku 2020
- 354 w roku 2021
Mała ilość przyznawanych w drodze wyjątku świadczeń spowodowana jest tym, iż nie każdy może na nie liczyć, ponieważ aby je otrzymać, koniecznym jest spełnienie ściśle określonych, jasnych warunków prawnie uregulowanych. Nie ma w tym zakresie żadnej dowolności.
Eksperci podkreślają, że jest to prawidłowa sytuacja, ponieważ gdyby świadczeń wydawanych w ramach wyjątku było dużo, wówczas należałoby się zastanowić nad obowiązującymi zasadami przyznawania rent i emerytur w zwykłym trybie, a przecież świadczenia o charakterze społecznym powinny być w zasadzie systemowe, a wyjątki, jak sama nazwa na to wskazuje – sporadyczne. Oczywistym jest jednak, że istnieje takowy wyjątkowy tryb, by otoczyć ochroną osoby, którym przytrafiają się naprawdę nieprzewidziane i rzadkie sytuacje, lecz odstępstw nie może być zbyt wiele, bo byłby to de facto drugi, równoległy system.
Czy sądy zajmują się sprawami w zakresie świadczeń przyznawanych w trybie wyjątku?
Z uwagi na to, iż nie wszystkie przesłanki są dostatecznie precyzyjnie przedstawione, stąd trafiają do sądów sprawy w tym zakresie. Największe wątpliwości budzi samo pojęcie okoliczności szczególnych powodujących odmowę uzyskania prawa do świadczenia w trybie zwykłym. Według sędziów sądów administracyjnych, gdzie trafiają sprawy, określenie to jest klauzulą generalną, której stosowanie ma charakter indywidualny i nie każdy przypadek odmowy otrzymania świadczenia w trybie zwykłym to taki, kiedy można próbować uzyskać prawo do świadczenia w trybie wyjątkowym. Wnioski o przyznanie renty czy emerytury w drodze wyjątku, które mają szansę na wyrok pozytywny dla ubezpieczonego to tylko takie, gdzie osoba wnioskująca ma faktyczne ograniczenia czy utrudnienia w wypracowaniu wymaganego okresu ubezpieczenia, które na zasadach ogólnych uprawnia do uzyskania świadczenia, a zaistniałe w jej życiu zdarzenia w sposób całkowicie bezsporny usprawiedliwiają brak wymaganego stażu ubezpieczeniowego.
Dla przykładu, w wyroku NSA z dnia 10 lutego 2022 roku (sygn. akt III OSK 2463/21) sędziowie orzekli, że praca za granicą bez ubezpieczenia społecznego nie stanowi okoliczności szczególnej, która uzasadnia przyznanie emerytury w drodze wyjątku, a osoba, która się o nią ubiega nie udokumentowała odpowiedniego stażu pracy w Polsce.
Z innych wyroków NSA dowiedzieć się można, że nie spełniają przesłanek okoliczności szczególnych także:
- nieleczona choroba alkoholowa
- brak odprowadzania składek za wiele okresów podczas prowadzenia działalności gospodarczej
- odbywanie przez rodzica kary pozbawienia wolności
Natomiast za usprawiedliwioną przesłankę stanowiącą podstawę do ubiegania się o świadczenie w drodze wyjątku NSA w wyroku z dnia 19 listopada 2021 roku uznał bierność zawodową ściśle powiązaną z koniecznością sprawowania opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem lub innym, obłożnie chorym członkiem rodziny (sygn. akt III OSK 4939/21).
Co sądzą eksperci o świadczeniach przyznawanych w trybie wyjątku?
Doktor Tomasz Lasocki z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego uważa, iż klauzule generalne ujęte w art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej można byłoby doprecyzować w przepisach lub pozostawić sądom ich rozszyfrowywanie, lecz oczywistym dla niego jest, że opcja druga daje większą swobodę prezesowi ZUS i sądom, lecz ze względu na wyjątkowy charakter tak udzielanych świadczeń, taka dowolność może także działać na korzyść lub niekorzyść potencjalnych uprawnionych. Ekspert uważa także, że rozsądnym byłoby przekazanie tego typu spraw sądom powszechnym, które posiadają szersze kompetencje do merytorycznego rozpoznawania szczególnych przypadków w tematyce ubezpieczeń społecznych z prostej przyczyny, na co dzień zajmują się takimi zagadnieniami.
Inna kwestia to konieczność wypracowania jednolitej linii orzecznictwa w tym zakresie, a do czasu, kiedy sprawy trafiać będą do sądów administracyjnych, a nie powszechnych, jest to raczej niemożliwe, bo sądy administracyjne nie zostały przecież powołane do rozstrzygania niejasności treści z zakresu świadczeń społecznych, a do orzekania o legalności działań instytucji takich jak np. ZUS.
Podsumowując, generalnie świadczenia z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przyznawane są w trybie zwykłym po spełnieniu ustawowych wymogów. Poza tym istnieją uzasadnione sytuacje, w których prezes organu rentowego może przyznać świadczenie w drodze wyjątku. Uzasadnioną przesłanką może być wówczas bierność zawodowa spowodowana koniecznością sprawowania opieki nad niepełnosprawnym lub obłożnie chorym członkiem rodziny, natomiast jak wynika z wyroków sądowych, nie jest nią nieleczona choroba alkoholowa czy odbywanie przez rodzica kary pozbawienia wolności.
