Pracownik w każdej chwili może wystąpić o ustalenie istnienia stosunku pracy. Jednakże, jeśli dodatkowo domaga się on wypłaty zaległego wynagrodzenia, wówczas termin wystąpienia z powództwem jest już istotny. Nie wszystkie bowiem roszczenia związane ze stosunkiem pracy ulegają przedawnieniu.
Co zatem jest istotne w kontekście przedawnienia roszczeń związanych ze stosunkiem pracy?
Otóż generalnie w prawie w pracy, podobnie zresztą jak i w prawie cywilnym, roszczenia ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu. Kwestia ta dotyczy zarówno wypłaty należnego wynagrodzenia, jak i realizacji zaległego urlopu czy też naprawienia szkody wyrządzonej przez nieuważnego pracownika. Tym samym zarówno pracodawca, jak i pracownik, mogą skutecznie dochodzić swych roszczeń jedynie przez określony czas, natomiast po jego upływie zobowiązanie co prawda nadal istnieje, jednak przekształca się w zobowiązanie naturalne niezupełne, które może, lecz nie musi, być dobrowolnie zaspokojone przez dłużnika. Taka konstrukcja przepisów ma zapewnić stabilizację stosunków prawnych oraz zwiększyć pewność obrotu.
Zasadniczo przepisy o przedawnieniu są bardzo ważne z punktu widzenia obu stron stosunku pracy, bowiem nie zawsze wierzyciel występuje wobec dłużnika z określonym roszczeniem niezwłocznie po jego powstaniu. Trudności sprawiają następujące zagadnienia:
- charakter danego roszczenia, gdyż nie każde roszczenie pracownika czy pracodawcy jest roszczeniem ze stosunku pracy
- ocena umyślności działań pracownika, w odniesieniu do wyrządzenia szkody czy też naruszenia obowiązków pracowniczych
- wzajemne przenikanie się przepisów kodeksu pracy i kodeksu cywilnego
W zgodzie z art. 291 par 1 kodeksu pracy (KP) przedawnieniu ulegają roszczenia ze stosunku pracy, przy czym przepisy nie różnicują tych roszczeń na majątkowe i niemajątkowe, jak ma to miejsce w prawie cywilnym. Tym samym przedawnieniu ulegają zarówno roszczenia majątkowe (chociażby o wypłatę wynagrodzenia), jak i niemajątkowe (chociażby o udzielenie urlopu wypoczynkowego). Tym samym zauważyć należy, iż brak rozróżnienia na charakter roszczenia w praktyce oznacza pewne pokrzywdzenie pracowników względem innych uczestników obrotu cywilnego, gdzie roszczenia niemajątkowe nie ulegają przedawnieniu.
Bardzo ważne jest w tym kontekście, iż nie każde przysługujące pracownikowi roszczenie będzie tym ze stosunku pracy. Takiego charakteru nie mają chociażby roszczenia uzupełniające z tytułu wypadków przy pracy czy chorób zawodowych, a które mogą być dochodzone przez pracowników na podstawie przepisów prawa cywilnego. W takich przypadkach przedawnienie nastąpi na zasadach określonych w przepisach kodeksu cywilnego.
Kolejna ważna kwestia to fakt, iż w relacjach prawno-pracowniczych istnieją roszczenia, które nie są objęte przedawnieniem. Należy do nich szczególnie roszczenie prawno-kształtujące, jakim jest żądanie ustalenia istnienia albo nieistnienia stosunku pracy, wynikające z art 189 kodeksu cywilnego. Z takim właśnie roszczeniem wystąpić może w każdym czasie zarówno osoba uznająca się za pracownika, jak i potencjalny pracodawca, o ile oczywiście ma w tym interes prawny. Z założenia nie jest to roszczenie majątkowe, ale działanie zmierzające do ustalenia istnienia albo nieistnienia określonego prawa. A dopiero ustalenie tego skutkować może powstaniem ewentualnych roszczeń, które już z kolei objęte będą przedawnieniem.
Tym samym o ile pracownik żądać może ustalenia istnienia stosunku pracy w dowolnym momencie, o tyle część roszczeń majątkowych i niemajątkowych wynikających z takiego ustalenia może już ulec przedawnieniu.
Odrębną grupą roszczeń nie ulegającą przedawnieniu są roszczenia niemajątkowe związane z ochroną dóbr osobistych stron stosunku pracy. Należą do nich chociażby żądanie zaniechania bezprawnego działania naruszającego te dobra czy też usunięcia skutków tego naruszenia, poprzez np. złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Są to roszczenia cywilnoprawne przysługujące na podstawie art. 24 kodeksu cywilnego, do których nie mają zastosowania przepisy KP o przedawnieniu.
Jakie są zatem podstawowe okresy przedawnienia roszczeń ze stosunku pracy?
Zasadniczo roszczenia ze stosunku pracy objęte są trzyletnim okresem przedawnienia. Wyjątkiem w tym względzie są roszczenia:
- o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych, w tym również roszczenia z tytułu nie wyliczenia się bądź też nie zwrócenia mienia powierzonego pracownikowi z takim obowiązkiem
- o odszkodowanie za nieuzasadnione rozwiązanie przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia (na podstawie art. 55 par.1.1 KP)
- o naprawienie szkody wynikłej z naruszenia przez pracownika zakazu konkurencji obowiązującego w czasie trwania zatrudnienia
W odniesieniu do powyżej wymienionych roszczeń okres przedawnienia wynosi jedynie rok, licząc od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu przez pracownika szkody, nie później jednak niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia.
Wartym podkreślenia jest również to, iż w przypadku odszkodowania za nieuzasadnione rozwiązanie przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia (na podstawie art. 55 par. 1.1 KP) pracodawca może dochodzić odszkodowania bez względu na wyrządzenie szkody oraz jej wysokość. Odszkodowanie bowiem przyznawane pracodawcy ma charakter ryczałtowy, a na jego wysokość jak i przyznanie nie ma wpływu realność poniesionej szkody. Tym samym roczny termin przedawnienia liczyć należy od momentu powzięcia przez pracodawcę informacji uzasadniających żądanie zapłaty odszkodowania przez pracownika w związku z nieuzasadnionym rozwiązaniem umowy o pracę. Okres trzyletni z kolei liczyć należy od dnia rozwiązania umowy o pracę przez tegoż pracownika.
W pozostałych przypadkach datą powzięcia przez pracodawcę wiadomości o wyrządzonej przez pracownika szkodzie jest data, w której pracodawca uzyskał informacje pozwalające uznać, iż szkoda jest wynikiem zawinionego działania konkretnego pracownika. Tym samym konieczne jest powzięcie nie tylko informacji o szkodzie czy związku przyczynowo skutkowym, lecz również o osobie pracownika, który tę szkodę miałby wyrządzić.
Co jeszcze ma znaczenie w kontekście okresów przedawnienia roszczeń związanych ze stosunkiem pracy?
Co do zasady wskazane okresy przedawnienia nie mogą być skracane bądź też wydłużane w wyniku działań zarówno pracodawcy, jak i pracownika, nawet działających w porozumieniu. Tym samym jakiekolwiek postanowienia umowne zmieniające zasady przedawnienia będą nieskuteczne, a strony nadal będą związane okresami przedawnienia wynikającymi z przepisów. Zasada ta ma zastosowanie nawet wówczas, gdy takie zmiany byłyby korzystne dla pracowników i dotyczy ona nie tylko samych okresów przedawnienia, lecz także oznaczania innych terminów początkowych biegu terminu przedawnienia.
Okresy przedawnienia ulegają jednak wydłużeniu, gdy mamy do czynienia z umyślnym wyrządzeniem szkody przez pracownika. Wówczas bowiem do przedawnienia roszczeń stosuje się zasady wynikające z art. 442.1 par. 1 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się, albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć, o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, przy czym termin ten nie może być dłuższy niż 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. W tym kontekście wyjątek dotyczy przedawnienia roszczeń deliktowych, czyli wynikających ze zbrodni bądź występku. Wówczas roszczenie ulega przedawnieniu z upływem 20 lat od dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia.
Przedawnienie swój bieg rozpoczyna od dnia, w którym dane roszczenie stało się wymagalne, a owa wymagalność związana jest z terminem ich spełnienia. W odniesieniu do świadczeń pracowniczych termin ten jest ściśle określony i wynikać może z:
- natury samego zobowiązania
- brzmienia konkretnych przepisów
- umowy o pracę
- wewnętrznych źródeł prawa
Zdarza się zatem, iż termin ten rozpoczyna się z momentem rozwiązania stosunku pracy. Jeśli jednak nie jest on określony, wówczas zgodnie z art. 455 kodeksu cywilnego świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do jego wykonania. Tym samym bieg terminu przedawnienia będzie związany ze skutecznym wezwaniem dłużnika do spełnienia świadczenia.
A zatem po upływie terminu przedawnienia dłużnik, chociażby pracodawca, może uchylać się od obowiązku jego spełnienia, podnosząc zarzut przedawnienia. Wówczas bowiem, pomimo formalnego istnienia zobowiązania, dłużnik nie będzie zobowiązany do jego spełnienia. Istotnym jest w tym kontekście, iż przedawnienie jest uwzględniane jedynie na wniosek dłużnika, a nie przez sąd z urzędu. Jednakowoż podniesienie takiego zarzutu podlega kontroli sądowej i nie w każdym przypadku skorzystanie z zarzutu przedawnienia może zasługiwać na ochronę prawną prowadzącą do odmowy zaspokojenia. Sąd bowiem oceniać może zarzut z uwagi na sytuację obu stron stosunku pracy oraz okoliczności dotyczące osoby korzystającej z tego zarzutu.
Dłużnik jednakże może zrzec się możliwości korzystania z zarzutu przedawnienia. Wówczas, pomimo upływu okresu przedawnienia, roszczenia mogą być dochodzone przed sądem i obligatoryjnie zaspokojone. By takie zrzeczenie było skuteczne, musi być ono złożone dopiero po upływie terminu przedawnienia. Podkreślić jednocześnie warto, iż samo uznanie roszczenia nie stanowi zrzeczenia się przedawnienia.
Podsumowując, ważną kwestią w odniesieniu do zagadnień związanych ze stosunkiem pracy jest fakt, iż nie wszystkie roszczenia związane ze stosunkiem pracy ulegają przedawnieniu. Pracownik bowiem może w każdej chwili wystąpić o ustalenie istnienia stosunku pracy, jednak powstanie takiego ustalenia skutkować może powstaniem roszczeń, które już z kolei objęte będą okresami przedawnienia. Co do zasady roszczenia ze stosunku pracy objęte są trzyletnim okresem przedawnienia, przy czym są wyjątki, gdzie ten okres został skrócony do roku. Mamy też do czynienia z dłuższym okresem przedawnienia, który dotyczy działań o charakterze umyślnego wyrządzenia szkody przez pracownika, bądź też roszczeń związanych ze szkodą wynikłą ze zbrodni czy też występku. W skrajnych przypadkach roszczenia ulegają wówczas przedawnieniu wraz z upływem 20 lat od dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia.
