Nowelizacja przepisów ubezpieczeniowych wprowadziła kilka nowych rozwiązań. Jedną z interesujących możliwości, szczególnie dla dłużników Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), jest umorzenie kosztów zastępstwa procesowego. Skorzystają na tym płatnicy, których zadłużenie z tego tytułu sięgać może nawet kwoty kilkudziesięciu tysięcy złotych.
Jakie zatem nowe możliwości w zakresie umorzenia należności stwarza nowelizacja przepisów ubezpieczeniowych?
Okazuje się, iż nowelizacja przepisów ubezpieczeniowych, obowiązująca od 18 września bieżącego roku, umożliwia umorzenie składek osobom, które ogłosiły upadłość konsumencką. Jednak nie jest to jedyna możliwość umorzenia należności. Otóż ZUS umorzyć może jeszcze zaległości cywilnoprawne.
Z takiej zmiany przepisów skorzystać mogą ci płatnicy, którzy w wyniku przegranego procesu z organem rentowym mają do zapłaty spore kwoty jako koszty zastępstwa procesowego. Do tej pory bowiem, nawet gdy umorzono przedsiębiorcy należności z tytułu samych składek, to urzędnicy organu rentowego nie mieli podstaw prawnych do dokonania umorzenia kosztów zastępstwa procesowego.
Zmiana powyższa wynika z dodanego do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 roku (Dz.U. z 2021 r. poz. 423 ze zm., zwana dalej ustawą ubezpieczeniową) artykułu 77a, ust.1, zgodnie z którym organ rentowy może umarzać w całości albo w części, odraczać spłatę lub rozkładać na raty przypadające ZUS należności pieniężne mające charakter cywilnoprawny. Owo umorzenie należności może odbywać się z urzędu bądź na wniosek dłużnika.
W ust. 2 tegoż artykułu wymieniono sytuacje, gdy organ rentowy może umorzyć tego rodzaju należności z urzędu, na podstawie jednostronnego oświadczenia woli. Zatem urzędnicy ZUS mogą (ale nie muszą) umorzyć należności z urzędu, jeżeli:
- osoba fizyczna zmarła, nie pozostawiając żadnego majątku, pozostawiła majątek nie podlegający egzekucji bądź pozostawiła przedmioty codziennego użytku domowego, których wartość nie przekracza kwoty 6.000 zł
- osoba prawna została wykreślona z właściwego rejestru osób prawnych, przy jednoczesnym braku majątku, z którego można prowadzić egzekucję, a odpowiedzialność z tytułu należności nie przechodzi z mocy prawa na osoby trzecie
- zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwoty wyższej od kosztów dochodzenia i egzekucji należności cywilnoprawnej lub postępowanie egzekucyjne okaże się nieskuteczne
- jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawej uległa likwidacji
- zachodzi interes publiczny
Ważnym jest też, iż w przypadku, gdy oprócz dłużnika głównego są inni zobowiązani, należności mogą zostać umorzone tylko wówczas, gdy powyższe warunki zachodzą także wobec nich.
Generalnie umorzenie z urzędu dotyczy przede wszystkim uporządkowania spraw prowadzonych przez organ rentowy, gdy egzekucja jest niemożliwa bądź nie przyniesie skutku. Z kolei określenie o „interesie publicznym” nie jest do końca sprecyzowane, pozwalając zapewne urzędnikom na zamknięcie innych, trudnych bądź niejednoznacznych spraw.
A jakie są obecnie możliwości umorzenia zaległości cywilnoprawnych na wniosek dłużnika?
Nowelizacja przepisów ubezpieczeniowych pozwala na umorzenie należności cywilnoprawnych na wniosek dłużnika, przy czym zgodnie z art. 77a ust. 3 ustawy ubezpieczeniowej tylko w przypadkach uzasadnionych:
- ważnym interesem dłużnika lub interesem publicznym (wówczas należności mogą być umarzane w całości)
- względami społecznymi lub gospodarczymi, w szczególności możliwościami płatniczymi dłużnika (wówczas należności mogą być umarzane w części, termin spłaty całości albo części należności może zostać odroczony lub płatność całości albo części należności może zostać rozłożona na raty)
Ww. pojęcia jako podstawy do umorzenia nie zostały bardziej sprecyzowane, zatem zakładać należy, iż ewentualne decyzja urzędników ZUS w tym aspekcie będzie miała charakter uznaniowy. Ewentualną decyzję odmowną można będzie zakwestionować, składając wniosek o ponowne rozpatrzenie oraz skargę do sądu administracyjnego.
Ważnym jest w tym aspekcie, iż sędziowie nie będą mogli nakazać ZUS pozytywnego rozpatrzenia wniosku, a jedynie zweryfikować, czy urzędnicy wzięli pod uwagę wszystkie okoliczności powołane przez dłużnika i czy poprawnie przeprowadzili postępowanie. Samo umorzenie należności cywilnoprawnych, odroczenie terminu spłaty całości lub części należności albo rozłożenie na raty następuje w formie pisemnej.
Nowością w tym zakresie jest również dodany przez nowelizację przepisów ubezpieczeniowych art. 77a ust. 9, który wprowadza specyficzną możliwość. Otóż organ rentowy może wyrazić zgodę na niedochodzenie należności cywilnoprawnych, których kwota wraz z odsetkami nie przekracza 100 zł. Problemem, jednakże jest to, iż ustawa bliżej nie precyzuje co oznacza owe wyrażenie zgody na niedochodzenie należności. Stąd też nie można zakładać, iż jest to tożsame z umorzeniem owych należności.
Co zatem sprawia owa nowa możliwość umarzania należności po stronie urzędników organu rentowego?
Otóż jest to pewnego rodzaju załatanie dziury w przepisach. Do tej pory zdarzało się bowiem niejednokrotnie, iż urzędnicy ZUS mogli dokonać umorzenia samej należności składkowej (gdy u dłużnika stwierdzono całkowitą nieściągalność), lecz cały czas pozostawało zadłużenie z tytułu zasądzonych kosztów zastępstwa procesowego. A to z kolei obligowało urzędników do podejmowania dalszych bezskutecznych działań w tym zakresie.
Samo zadłużenie tego rodzaju (czyli w formie kosztów zastępstwa procesowego) powstawało z tytułu wyroków sądowych, gdy płatnik przegrywał sprawę w sądzie, a organ rentowy był na sprawie reprezentowany przez radcę prawnego.
W takich sytuacjach sędziowie stosują przepisy rozporządzenia ministra sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych. Owo rozporządzenie określa stawki minimalne i takie zazwyczaj są zasądzane jako zwrot, chociaż możliwym jest także ich podniesienie do 6-krotnosci stawki minimalnej, uwzględniając nakład pracy poniesionej przez pełnomocnika.
Obecnie, zgodnie z ogólną zasadą wynikająca z par. 9 ust. 2 rozporządzenia w sprawach o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego i zaopatrzenia emerytalnego oraz w sprawach dotyczących podlegania ubezpieczeniom społecznym stawki minimalne wynoszą 180 zł (zarówno dla pełnomocnika ZUS, jak i odwołującego). I w takiej kwocie zazwyczaj sądy zasądzają wynagrodzenie dla radców prawnych za sprawy w I instancji, co budzi obecnie duży sprzeciw przede wszystkim pełnomocników z urzędu reprezentujących ubezpieczonych. Podnoszą oni bowiem, iż przecież sprawy emerytalno-rentowe charakteryzują się dużym stopniem skomplikowania i niejednokrotnie wymagają znacznego nakładu pracy. Z drugiej jednak strony taka wysokość stawek sprawia, iż nawet emeryt czy rencista, który przegra sprawę z ZUS, nie musi się obawiać, iż będzie musiał zwrócić duże kwoty zastępstwa procesowego.
Inaczej jest jednak, gdy sprawy sądowe dotyczą należności składkowych, gdzie pomimo tego, iż sprawy rozpatrywane są przez sądy ubezpieczeń społecznych, to koszty zastępstwa procesowego obliczane są od wartości sporu, tak jak w sprawach majątkowych. I w tym przypadku owe koszty zastępstwa procesowego mogą być już całkiem znaczne, mieszcząc się w przypadku pojedynczej sprawy w przedziale od 90 zł do 25.000 zł. I płatnik składek, przegrywający taką sprawę, musi liczyć się z koniecznością uregulowania tak wysokich kwot z tytułu zastępstwa procesowego.
Podsumowując, nowelizacja przepisów ubezpieczeniowych wprowadza dla dłużników interesującą możliwość umorzenia należności cywilnoprawnych. W tym zakresie mowa o należnościach, które powstają na mocy przegranych spraw sądowych prowadzonych z przedstawicielami ZUS, gdy sąd zasądza od strony pozwanej koszty zastępstwa procesowego. To o tyle dobre rozwiązanie, iż umożliwi ono urzędnikom organu rentowego dokonanie umorzenia nie tyle samych składek, do czego mieli już prawo, gdy dłużnik był niewypłacalny, ale również i kosztów cywilnoprawnych z tytułu zastępstwa procesowego. Umorzenie tych drugich możliwe jest od 18 września bieżącego roku.
